Bokkenrijders
Sterk in Genealogie Zuid-Limburg

Geschiedenis

In het Land van Loon speelde het fenomeen van de Bokkenrijders zich voornamelijk af in het aangrenzende dorp Wellen, nu 250 jaar geleden en dat zal herdacht worden.

Tussen hen ook drie Lonenaren (fusie):

1. Hendrik Frisson/Freson, gedoopt op 01-01-1746 te Borgloon, overleden op 07-09-1774 te Wellen (Bonderkuil) op 28-jarige leeftijd.

Hij werd op 3 augustus 1774 aangehouden als bokkenrijder. Op 26-08-1774 heeft hij, zonder dat hij gepijnigd werd, tijdens de scherpe examinatie een "vrijwillige" bekentenis afgelegd. Op 03-09-1774 werd hij ter dood veroordeeld. Het vonnis werd te Wellen op 07-09-1774 op de Bonderkuil voltrokken; hij werd gewurgd en daarna verbrand tijdens een massa-executie waarbij 11 Wellense bokkerijders terechtgesteld werden, vijf werden levend verbrand en 6 eerst gewurgd aan een paal waarna hun lichaam verbrand werd.

In de huwelijksakte (Diepenbeek, 26-02-1829) van zijn dochter Anna Maria Frisson met Jan Digneffe kent men de datum van zijn terechtstelling niet meer. Men schrijft dan: "dochter van wijle Hendrik Frisson, overleden te Wellen in het jaar duizend acht honderd zegge zeven honderd twee à drie en zeventig in de maand julius blijkens attest aldaar uitgereikt den twintigste dezer maand" en van wijle Anna Maria Noldis ook aldaar overleden op den eersten mei achttien honderd twaalf".

2. Henricus Jacobus (Henricus bijgenaamd Somsebilleken) Cox, gedoopt op 24-07-1746 te Broekom, overleden op 07-09-1774 te Wellen (Bonderkuil) op 28-jarige leeftijd. Klompenmaker, handwerker, bokkenrijder.

Hij werd op 01-08-1774 aangehouden te Munsterbilzen waar hij was gaan kijken naar de terechtstelling van andere Wellense bokkerijders. Tijdens zijn verhoor werd hij op 25-08-1774 gefolterd in de leenzaal te Munsterbilzen. Op 03-09-1774 werd zijn doodvonnis uitgesproken. Dit vonnis werd op 07-09-1774 voltrokken te Wellen op de Bonderkuil. Hij werd levend verbrand tijdens een massa-executie waarbij in het totaal 11 Wellense bokkerijders geëxecuteerd werden door wurging of levende verbranding.
Hij droeg de bijnaam "Somsebilleken".

De huw.akte (Wellen 4/11/1813) van zijn zoon Franciscus Cox bevat een eigenaardige uitspraak in verband met de ovl.datum van Henricus Cox. De ovl.datum (Wellen 28/6/1773) werd bewezen "comme il est constaté par le registre dedeces de la commune de Wellen". Eigenaardig omdat: 1) een ter dood veroordeelde nooit geregistreerd werd in een parochrieregisters.
2) deze gegeven overlijdensdatum fout is. Het vonnis werd op 07/09/1774 uitgevoerd op de Bonderkuil te Wellen. Hij werd levend verbrand.

3. Catharina Billen, 28 jaar oud, geboren te Hoepertingen (Tereycken), gedoopt op 11-06-1724 te Hoepertingen, overleden op 17-08-1775 te Wellen (Bonderkuil) op 51-jarige leeftijd. Bakker van fijn brood en koeken, bokkenrijder, herbergierster van "De Pluim" te Wellen.

Tegen haar werd een aanhoudingsbevel uitgevaardigd op 21-06-1775. Op 27-07-1775 werd zij in de St-Leonardpoort te Luik gefolterd en op 10-08-1775 werd haar doodvonnis geveld: "... door de scherprechter de rechter hand levend te doen afkappen, deze aan een staak te nagelen, haar dan levend te radbraken en dan haar lichaam in het vuur te werpen en tot as te doen verbranden, haar tot straf en anderen tot spiegel". Zij werd op 17-08-1775 terechtgesteld op het hoogste van de dag. Dit gebeurde te Wellen op de Bonderkuil. Vandenbrouck schrijft in zijn kroniek: "... welke hare rechte hand afgekapt sijnde is geraedbraekt en mits gratie geworgt en alsoo in het vuur gesmeten en verbrandt geworden".

Uit haar doopakte: 1724 11 junij catharina filia legitima gerardi billen et gertrudis van muijsen ambo ea hac noevum coniug. [beiden hier pas getrouwd] suscep. lamberto de wit et catharina vandenhovchof.
Tijdens haar bokkenrijdersproces verklaart zij op 29-06-1775: Vraag 2 - Hoe oud zijt gij en hoe heetten uw ouders? Antwoord: dat zij ongeveer 54 jaar is en dat haar vader Geurt BILLEN heette en haar moeder Gertruyd MUYS.

Het gezin Lycops-Billen verhuisde herhaaldelijk. Tijdens haar ondervraging van 19-06-1775 gaf Catharina Billen een opsomming van de plaatsen waar het gezin Lycops-Billen gewoond heeft. Na hun huwelijk in 1753 woonden de echtelingen 2 jaar te Tereycken onder Hoepertingen en 1 jaar te Russelt onder Wellen in de woning van Dirick Meyers. Daarna verhuisden ze naar Gors-Opleeuw en keerden vervolgens terug naar Wellen. Daar betrokken zij achtereenvolgens woningen te Bosch, te Russelt, op de Blijdenhoek en te Abswellen. Te Abswellen baatten zij gedurende 2 jaar (1773-1774) de herberg "De Pluym" uit. In 1775 woonde Catharina Billen te Wellen, Overbroek bij Gijsen Billen.
Als curiosum laten wij hier een afschrift volgen van het contract, houdende de verhuring in 1772 van "De Pluym" aan Joannes LYCOPS.
Op heden de 2 december 1772 is verschenen voor mij, openbare notaris, in aanwezigheid der te noemen getuigen de eerzame Guilliam LUSSIS, handelend als echtgenoot en voogd van zijn huisvrouw Maria Agnes RENAERTS. Hij heeft besloten van te verhuren, wat hij middels onderhavige akte doet, een huis met hof en aanhang, genaamd "die pluyme", gelegen onder Abswellen en ongeveer achttien roeden groot (de Wellense roede meet 4a.36ca.). Dit voor de duur van drie achtereenvolgende jaren, aanvangend half-maart aanstaande, ten voordele en profijt van Joannes LYCOPS hier aanwezig en genoemd huis met aanhang voor drie jaar aanvaardend onder de volgende voorwaarden:
1. Voor het huis met aanhang zal de huurder jaarlijks aan de verhuurder betalen tweeenvijftig gulden brabants, benevens anderhalven capuyn en enige kleine cheyns op Sint-Stevensdag te betalen in de hof van Simon CONJOUL. De cheyns op asdag in voornoemde Pluym aan de heer te Abswellen, plus eventuele gemeentelijke lasten.
2. Benevens voornoemde huurpenningen zal de huurder tevens gehouden zijn gedurende gans de duur van de huur aan de verhuurder tien gulden brabants te betalen ter vervanging van honderd walmen. De huurder zal dus gehouden zijn op zijn kosten en lasten honderd walmen, door de verhuurder te leveren, op voornoemde woning te doen steken zo dit nodig is.
3. Bij het einde van de huur zal de huurder gehouden zijn het huis en de aanhang te verlaten en alle grachten in staat te laten. Nochtans zal hij het hout "haustelsgewijs" (van haustèl of errestèl: een kapmes) eens om de drie jaar mogen kappen gelijk hij het bij de intrede vinden zal.
4. Zo de huurder aan huis of aanhang enig gebrek vaststelt waardoor hij schade zou kunnen lijden, is hij gehouden de verhuurder hiervan te verwittigen, anders zal hij nietsmendalle als schadevergoeding kunnen aanrekenen.
De huurder belooft aan deze voorwaarden te voldoen en stelt zichzelf borg, samen met al zijn roerende en onroerende goederen, waar ook gelegen, mits instemming, realisatie en goedkeuring dezes indien nodig daartoe aanstellend zoals gebruikelijk (er werd geen borgsteller genoemd).
Aldus verhuurd en geschied op bovenvermelde datum ten huize van de verhuurder, gelegen langs het dorpsplein te Wellen, in aanwezigheid van de heer notaris Libertus NEVEN en van de heer Joannes NEVEN, schepen van Wellen, als geloofwaardige getuigen hiertoe opgeroepen en verzocht.
Joannes LYCOPS.
Guilielmus LUSSIS. L. NEVEN. J. NEVEN.
Voor echt verklaard: J.F. BERDEN, notaris.

De Bokkenrijders van Wellen kunnen omschreven worden als schelmen en dieven. Enkelen probeerden door het leggen van brandbrieven welstellende burgers af te persen. De bende was actief van 1773 tot 1774. De legende vertelt dat zij zich 's nachts op bokken verplaatsten om te gaan roven.

Tussen 1774-1775 werden 31 bokkenrijders uit Wellen en omliggende dorpen door drossaard Hollanders aangehouden. De verdachten werden gefolterd, "bekenden" (?) en wezen "medeplichtigen" (?) aan. Gedreven door de criminele en zeker ook door de godsdienstige waandenkbeelden van drossaard Hollanders escaleerden de processen in "late heksenprocessen".

De uitgesproken straffen stonden niet in verhouding tot de gepleegde misdaden. De Wellenaren hebben de bokkenrijdersprocessen altijd als een groot onrecht ervaren. Te Wellen is men nog steeds fier op de bijnaam "bokkenrijder".

Tenminste 116 personen werden als medeplichtige bokkenrijder genoemd op een bevolking van ongeveer 1200 inwoners. 

Van de 31 gearresteerden werden uiteindelijk 19 bokkenrijders gewurgd op de brandstapel, 5 werden levend verbrand, 2 geradbraakt, 1 onthalsd, 1 wist te ontsnappen, 2 stierven in de gevangenis: één voor en één na de foltering. Eén verdachte werd vrijgelaten.

De vonnissen werden deels voltrokken te Wellen op de Bonderkuil en deels te Munsterbilzen. In 2 jaar tijd werd 2,5% van de Wellense bevolking ter dood veroordeeld.

... de heer officier wel gefundeerd om de persoon van Lam GILIS of GILISEN te doen brengen naar de plaats van supplicie en hem daar, gewurgd aan een staak, tot as te doen verbranden, anderen tot spiegel en exempel.

Sinds de eerste publicatie in 1799 door Sleinada over een "bende nagtdieven en knevelaers binnen de landen van Overmaeze en aenpalende lanstreeken" is er veel geschreven over de Belgisch- en Nederlands-Limburgse bokkenrijders.

Standaardwerken die over de Wellense bokkenrijders handelen:

• Daris Joseph, Notices historiques sur les églises du diocèse de Liège. Luik 1876. Deel 7, pagina 81-85 en 142-159.

• Melchior Juliaan, De Bokkenrijders, feiten en legenden. Hasselt 1915, herdruk in 1981.

• Michiels Joseph, De Bokkenrijders te Wellen en omliggende dorpen. Aalst 1947.

• Meekers Georges en Goffings Joseph, De Processen van de Bokkenrijders uit Wellen. Wellen 1995. Twee delen. Alle processtukken volledig gebundeld.

• Van Gehuchten François, Bokkenrijders, late heksenprocessen in Limburg. Tessenderlo 2002.

Wij hebben gepoogd om de afstammelingen van de Wellense Bokkenrijders op te sporen.

Afstammelingen van de bokkenrijders uit Wellen (B)

Elke parenteel bevat maximum 6 generaties. De parentelen met * bevatten ook de volledige processtukken.